به گزارش خبرنگار مهر ، انتشار کتاب «برده داری در عصر قاجار: بررسی جایگاه اجتماعی بردگان و زوال برده داری در ایران» اثر مرضیه مرتضوی. قصابی با شمارگان 1000 نسخه، 556 صفحه و بهای 140 هزار تومان منتشر شده است.
برده داری سابقه ای طولانی در تمدن بشری دارد. این روند در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران از دوران باستان تا قرن بیستم وجود داشته است. در طول تاریخ ایران، از دوران باستان تا نیمه اول قرن چهاردهم قمری، خادمان جزء لاینفک جامعه ایران بودند که در عرصه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، نظامی و سیاسی نقش آفرینی کردند. این بردگان اعم از سیاه و سفید عمدتاً حاصل اسارت در جنگ های برون مرزی بودند و پس از ورود به ایران به عنوان کنیز، برده و خواجه برای انجام کارهای پست و خدمات خانگی و غیرخانگی فروخته می شدند. جدای از این، تعدادی از مردم بومی در درگیری ها و نبردهای درون مرزی بین قبایل با یکدیگر یا با نیروهای دولتی اسیر و به عنوان برده فروخته می شدند.
هجوم بردگان خارجی به ویژه بردگان سفیدپوست به ایران تا اواسط سلطنت فتحعلی شاه با شدت و ضعف ادامه داشت. با جدا شدن قفقاز از خاک ایران، مرکز اصلی تولید بردگان سفید پوست و توقف ورود بردگان از این سو، روند خرید و واردات بردگان سیاه پوست از آفریقا تسریع شد و از آن زمان شاهد بودیم. حضور طیف وسیعی از کنیزان، خواجه‌ها و کنیزان. سیاه پوست ما در مشاغل خانگی، نظامی و دادگاهی هستیم.
بردگان اگرچه یکی از طبقات ضعیف و فرودست جامعه به شمار می رفتند، اما در برخی از مقاطع تاریخی مانند تاریخ قرون وسطی با حضور پر رنگ خود در روند تحولات سیاسی و نظامی موفق به تشکیل دولت های مستقل با مشارکت شدند. در قدرت سیاسی اما به طور کلی می توان گفت که جمعیت عمومی جامعه ایران قرن هاست که در وضعیت ثبات اجتماعی قرار دارند. کافی آنها معتقد بودند که این کار از روی اجبار یا رضایت آنها از وضعیت موجود بوده است، هیچ سند تاریخی دال بر اینکه حداقل تا دوره قاجار از بندگی خود شکایت داشته باشند وجود ندارد. اما از اواسط این دوره با ارتباط بیشتر با دنیای غرب و ظهور روند انتقام جویی که منجر به تغییراتی در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و به دنبال آن ارتقای آگاهی عمومی شد، شرایط بردگان نیز تغییر کردند.
در این زمان گروهی از روشنفکران ایرانی مانند میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا ملکم خان، میرزا یوسف خان مسترالدوله، میرزا آقاخان کرمانی با تأثیرپذیری از روشنفکران غربی، برداشت جدیدی از انسان، جهان مطرح کردند. و هستی و نیز مفهوم جدیدی از انسان و حقوق بشر. برخلاف تصور سنتی، انسان دیگر یک رعیت یا گله نبود، اما بدون توجه به هرگونه محدودیت تحمیلی، حق داشت حقوق اولیه خود را مطالبه کند و حق قیام برای تغییر وضعیت خود علیه حاکم را داشت.
با طرح مفاهیمی چون حقوق بشر، آزادی جسم و روح، حقوق طبیعی و آزادی طبیعی، برابری و برادری با هم نوعان خود، نقش تأثیرگذاری در بیداری و آگاهی توده های مردم، از جمله خدمتگزاران، نسبت به خود. حقوق بشر و تشویق آنها به تغییر وضعیت اجتماعی. در همین راستا بود که بردگان به تدریج جرأت یافتند تا برای احقاق حقوق طبیعی خود یعنی دستیابی به آزادی و رهایی از بردگی تلاش کنند و با انجام اقداماتی مانند نوشتن عریضه و … ظلم خواستن، فرار و نشستن در سفارت و کنسولگری ها روسیه و انگلیس در سراسر کشور و نیز در موارد نادری از شرکت در انقلاب مشروطه (توسط برخی از خدمتگزاران برجسته) مطالبات خود را مطرح کردند. ادامه این روند به ویژه با لغو رسمی و جهانی برده داری در سال 1926 م. منجر به افول برده داری در جامعه ایران در سال های پایانی حکومت قاجار و در نهایت افول نظام برده داری در ایران شد.
نویسنده در کتاب «برده داری در عصر قاجار» در پنج فصل به بررسی و تحلیل نظام برده داری در این دوران پرداخته است. فصل اول تحت عنوان «برده داری در جهان» در دو بخش به بررسی روند برده داری در جهان غرب و شرق می پردازد. بخش اول با عنوان برده داری در غرب از نظام برده داری در اروپا و آمریکا از دوران باستان تا قرن ها دیر بخش دیگری به نام برده داری در شرق را بررسی می کند، ابتدا نظام برده داری در دوران باستان، به ویژه ایران باستان (دوره هخامنشیان تا ساسانیان) و شبه جزیره عربستان قبل از ظهور اسلام و سپس مقوله برده داری و نظام برده داری در دوران باستان. دوره اسلامی با تاکید بر ایران، از دوره طاهریان تا بحث زندیه. این فصل با بیان تفاوت در نگرش، رفتار و نحوه استفاده از بردگان در جهان غرب و شرق سعی در تبیین تفاوت بار مفهومی دو واژه غلام و بنده را دارد که در بسیاری از موارد به اشتباه آمده است. مترادف با یکدیگر درخواست دادن گرفته می شوند، بیان می کنند.
فصل دوم با عنوان «برده داری در عصر قاجار» به تفصیل به نظام برده داری در دوره قاجار و عوامل بیرونی و درونی مؤثر بر تغییرات تدریجی وضعیت بردگان می پردازد. در این فصل به موضوعات مهمی چون گسترش آراء و آگاهی‌های جدید در ایران متاثر از اندیشه‌های اندیشمندان عصر روشنگری، ورود مدرنیته و پیامدهای آن به ایران و نقش روشنفکران در آگاه‌سازی مردم از خود می‌پردازد. حقوق فردی و اجتماعی، سیاست های کشورهای خارجی و پیامدهای آن. است.
فصل سوم در دو بخش با عنوان «منابع و راه های تأمین بردگان در دوران قاجار» ارائه شده است. قسمت اول با بیان ویژگی های جغرافیایی و سیاسی و نوع روابط و تعامل دولت ایران با این مناطق به معرفی و شناسایی مناطق عرضه برده می پردازد و قسمت دوم به روش های مختلف عرضه برده در این دوره می پردازد. مطالب این فصل توضیح می دهد که چگونه خادمان مورد نیاز جامعه اعم از ایرانی و غیر ایرانی از مناطق شمال و شمال شرق، جنوب و جنوب شرق، شرق و شمال غرب کشور و از خشکی و دریا از طریق اسارت، آدم ربایی، خرید، ازدواج، تقدیم و بیعت فرزند بدست آورد می آمدند. در این میان بحثی به بردگی گرفتن ایرانیان توسط هموطنان و غیر وطنان خود اختصاص دارد که نشان می دهد چگونه ایرانیان را به طرق مختلف به بردگی برده و به بازارهای برده فروشی آسیای میانه و سواحل عربی خلیج فارس برده اند.
فصل چهارم با عنوان «وضعیت حقوقی، زندگی و مشاغل خادم در دوره قاجار» در دو بخش کلی، اولاً وضعیت حقوقی خادم، حقوق متقابل مالک و خادم و نحوه برخورد. خادمان از نظر فقه اسلامی به طور عام و در دوره قاجاریه به طور خاص و همچنین نحوه انتقال بردگان از مالکی به مالک دیگر یا آزادی آنها در قالب اسناد قانونی از جمله. سوگند – تعهد به پرداخت نامه ها، صلح نامه ها، قراردادها، وقف نامه ها و … می پردازد که قسمت دوم به وضعیت معیشتی و موارد مختلف استفاده از خدمات خادمین اختصاص دارد. در این بخش اول، بندگان بر اساس سه ویژگی قومیت، نژاد و جنسیت را به ایرانی و غیر ایرانی، سیاه و سفید، خواجه، غلام و کنیز طبقه بندی می کند و بر این اساس به موارد استفاده هر دسته در انواع مشاغل شهری و روستایی می پردازد. .
فصل پنجم با عنوان «تغییر موقعیت اجتماعی بردگان در دوران قاجار» در ابتدا به اقدامات ضد برده داری انگلستان در خلیج فارس، ممنوعیت حمل و نقل و تجارت سیاه بردگان در خلیج فارس و آن می پردازد. تأثیر بر وضعیت بردگان در دوران قاجار. در واقع از این زمان بردگان با آگاهی نسبی از تحولات جهانی در زمینه مبارزه با برده داری و همچنین شنیدن خبر آزادی بردگان در کشورهای دیگر، نسبت به وضعیت برده داری خود اعتراض کرده و می خواهند با فرار به آزادی دست یابند. و در سفارتخانه ها و کنسولگری های بریتانیا و روسیه می نشیند. خودشان شدند در این میان باید عملکرد اقتصادی نامناسب دولت باشد مظفرالدین شاهوی خاطرنشان کرد: وقوع انقلاب مشروطه و سیاست صرفه جویی در هزینه های کشور بر اساس مصوبات مجلس اول شورای ملی منجر به برکناری و بیکار شدن تعداد زیادی از خواجه ها، غلامان و کنیزان دربار و پیوستن به آن شد. تعداد معدودی از آنها به مخالفان مشروطه و در نهایت تأثیر همه این عوامل. تغییر وضعیت بردگان و کمرنگ شدن نقش و حضور آنها در سالهای پایانی حکومت قاجار و در نهایت لغو نظام برده داری در سال 1307 خورشیدی شد.